Umowa o dożywocie, to umowa mocą której w zamian za przeniesienie własności nieruchomości, ten kto ją nabywa zobowiązuje się przenoszącemu własność zapewnić dożywotnie utrzymanie. Ponieważ jej przedmiotem jest przeniesienie własności nieruchomości, umowa dożywocia musi być sporządzona w formie aktu notarialnego.
Jeśli strony nie postanowią inaczej, zasadą jest, że ten, na rzecz kogo przeniesiono własność nieruchomości przyjmuje zbywcę (poprzedniego właściciela nieruchomości zwanego dożywotnikiem) jako domownika, umożliwia zamieszkanie, dostarcza mu wyżywienie, ubrania, światło, opał, zapewnia odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie, a w razie śmierci – sprawia mu na własny koszt pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. W przepisie art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego nie zastrzeżono, by obowiązki te wobec zbywcy trzeba było spełniać w mieszkaniu, domu, będącym przedmiotem dożywocia. Choć dzieje się tak w większości przypadków. Zresztą, przedmiotem umowy o dożywocie mogą być również grunty, co oznacza, że obowiązki zamieszkania i opieki nad zbywcą będą musiały być realizowane w innej nieruchomości.
Co ważne, nie tylko właściciel nieruchomości może być uprawniony do ww. świadczeń z umowy o dożywocie. Zgodnie bowiem z art. 908 § 3 KC, dożywocie można zastrzec również na rzecz osoby mu bliskiej. W sytuacji, gdy nowy właściciel nieruchomości przestał dogadywać się z dożywotnikiem, lub z innych przyczyn ich wzajemne pozostawanie w bezpośredniej styczności ze sobą jest utrudnione, na żądanie jednej ze stron sąd może zamienić wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte umową dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień.
Umowa o dożywocie nieruchomości wymaga formy aktu notarialnego. Do jego sporządzenia potrzebne będą:
a) w przypadku lokalu stanowiącego odrębną nieruchomość – numer księgi wieczystej i zaświadczenie o stanie ewentualnych zaległości w opłatach związanych z nieruchomością,
b) w przypadku działki (gruntu) – numer KW, aktualny wypis z rejestru gruntów (ewentualnie, gdy przedmiotem dożywocia jest nieruchomość lub jej część, która została geodezyjnie scalona lub podzielona, a nie zostało to ujawnione w księdze wieczystej – potrzebna będzie również ostateczna decyzja zatwierdzająca te zmiany, wykaz zmian ewidencyjnych i aktualny wypis z rejestru gruntów dla wszystkich działek wraz z wyrysem z mapy ewidencyjnej), aktualny wypis z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub zaświadczenie o jego braku lub decyzja o warunkach zabudowy, wypis z kartoteki budynków (jeśli znajdują się na gruncie), zaświadczenie, że działka nie jest objęta uproszczonym planem urządzenia lasu, albo decyzja starosty na temat zadań z zakresu gospodarki leśnej dotyczących lasów znajdujących się na działce.
Umowa o dożywocie skutecznie wyłącza nieruchomość z masy spadkowej i nie podlega ona zachowkowi, co czyni ją atrakcyjnym rozwiązaniem dla osób, które chcą zabezpieczyć swoją przyszłość i jednocześnie przekazać nieruchomość wybranemu nabywcy. To odmienna sytuacja w porównaniu do darowizny, która podlega zaliczeniu na schedę spadkową. Dożywotnik korzysta z ochrony wynikającej z przepisów Kodeksu cywilnego, niezależnie od tego, co dzieje się z masą spadkową i kto dziedziczy po jego śmierci. Zobowiązania nabywcy nieruchomości względem dożywotnika wygasają wraz z jego śmiercią.
Rozwiązanie umowy o dożywocie może nastąpić, jeśli strony zgodnie postanowią o jej zakończeniu lub jeśli zaistnieją wyjątkowe okoliczności uzasadniające jej rozwiązanie przez sąd. W przypadku zgodnego chęci rozwiązania umowy o dożywocie, strony powinny zawrzeć odpowiednie porozumienie w formie aktu notarialnego, ponieważ dotyczy ono nieruchomości.
Jak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z 29 września 2021 r. (IV CSKP 68/21), definiując umowę dożywocia ustawodawca posłużył się zwrotem niedookreślonym „zapewnienie zbywcy dożywotniego utrzymania”, którego desygnaty powinny wypełnić strony umowy. Do stron umowy należy doprecyzowanie na czym polegają obowiązki nabywcy nieruchomości – mogą je rozszerzyć lub zawęzić. Ich swoboda w kształtowaniu tych świadczeń ograniczona jest jednak społeczno-gospodarczą funkcją instytucji dożywocia. Kancelaria notarialna Bańdo pomaga w sporządzeniu umów o dożywocie w Sosnowcu już od ponad 60 lat.